پۆشاکەکانی مرۆڤ
2024-11-11
مرۆڤ سێ جۆر پۆشاکی کۆنی هەیە دەبێت بیشۆرێت و لەبەری بکاتەوە یان ئەگەر لەبەریدا نییە زووتر لەبەری بکات.
گیانلەبەرەکان کاتێک دێنە دونیاوە هەر هەموویان ڕووتن وناشتوانن خۆیان پۆشتە بکەنەوە دەبێت هەر بەو رووتیە‌ش بمرن .
مرۆڤیش یەکێک لەو گیانلەبەرانەیە ،کە دێتە دونیاوە ڕووتە هەروەکو ئەوان بەڵام دەبێت خۆی پۆشتە بکاتەوە.
یەکەمین پۆشاکی مرۆڤ پۆشاکێکە کە دایک و باوکی لەبەری ئەکەن لەبەر ئەوەی سەرما نەیکوژێ و پۆشتە بێتەوە وعەیبەکانی دیار نەبێت، هەر ئەو پۆشاکەیە کە هەموومان لەبەری ئەکەین هی هەندێک کەس تازەو خاوێنەو هی هەندێک کۆنەیە و نەدارانەیە بەڵام نرخی مرۆڤ لە رووی پۆشاکەکەیەوە دیاری ناکرێت نرخی مرۆڤ نرخێکە کە خۆی بە بۆنەی مرۆڤبوونەوە هەیەتی.
بۆشۆخی وگاڵتە دەڵێن:
-ڕۆژێک باڵووڵ دەگات بە کەسێک، کابرا لێی ئەپرسێت و ئەڵێت: باڵووڵ بڕوانە پێماندا بزانە چەندە ئەهێنم؟
-باڵووڵیش تەماشای ئەکات و ئەڵێت: برا سەد و پەنجا هەزار تمەن (دینار) ئەهێنیت!
-کابراش ئەڵێت: مەردی حیسابی خۆ ئەوە تەنیا پارەی جلەکانمە!؟
-باڵووڵیش ئەڵێت: دەی هەر جلە‌کانتم وت چونکە خۆت هیچ ناهێنیت!
سەعدی شیرازی وەک پشتگیری ئەم قسەیە ئەفەرموێت:
تن آدمی شریف است به جان آدمیت
نه همین لباس زیباست نشان آدمیت
سەعدی شیرازی ئەڵێت مرۆڤبوونی مرۆڤ بە پۆشاکەکەی نییە ڕێز و حورمەتێک کە لە خۆیدا کۆبوەتەوە مرۆڤبوونەکەیەتی.
دوو بەشی تری ئێمە دەبێت پۆشتە بێتەوە چونکە ئێمە ئاژەڵ نین و دوو بەشی دیکەمان هەیە، کە ئاژەڵ نییانە ئەوەش بەشی ئەقڵ و بەشی هەستەکانە.
ئەقڵ 1قوتابییەتی و مامۆستایەتیمان بۆ دروست ئەکات و خزمەتمان بۆ دروست ئەکات بیکەین و لە خزمەتکردنی کەسانی تریشدا بەشداربین.
هەستیش کە دڵسۆزی و برایەتی و یارمەتی و هاوکاری و ڕق وقین دوژمنایەتی دروست ئەکات .
هەردووکیان دەبێت پۆشتە بکرێنەوە ئەگەر پۆشتە نەکرێنەوە ڕەنگە مرۆڤ هەر وەکو حەیواناتی تر لە چوارچێوەی مرۆڤـدا بەڵام بە ناوی حەیوانێکی ترەوە ژیان بکات.
زۆر لە مرۆڤەکان گورگێکی هارن و زۆرێک لە مرۆڤەکان مارن و زۆرێک لە مرۆڤەکان ئەخلاقی دووپشکیان هەیە. بۆچی؟
چونکە لەو دوو بەشەدا خۆیانیان پۆشتە نەکردۆ‌تەوە و بە بێ عاتیفەیەکی خێرخواز ئەقڵیان بۆ سودی زۆرتری خۆیان و زەرەری خەڵکی تر هێناوەتەکار جا هەرچی ئاقڵترو بێ عاتیفەتربن دڕندەترو نا مرۆڤترن.
پێشینان دەڵێن:
مەگەر نازانی ئادەمی گەن
زیاتر بزانێ زیاتر ئەدا پەن
یەکێک لەو شتانەی کە مرۆڤـ والێدەکات کە داچڵەکانێک تێیدا ڕووبدات برسێتی و تینوێتییە.
برسێتی و تینوێتی دامان ئەچڵەکێنێ کە بیرێک بکەینەوە لەم دوو شتە کاتێک کە برسێتی و تینوێتی و ماندوبوون رووت تێدەکات دائەچڵەکێیت و ئەکەویتە بیری شەکەتی و برسێتی و تینوێتی کەسێکی تر کاتێک نەداری و هەژاری خەڵکانی تر ئەکەوێتە بیرت لەگەڵ برسێتی خۆتدا بەراوردی ئەکەی خۆشحاڵ ئەبیت ئێوارە خواردن هەیە بیخۆیت وە ئەگەر ئەخلاقت1 هەبێت پێی خەمبار ئەبیت کە خەڵکانێک هەیە ئێوارە خواردنێک نییە بیخوات و ئەقڵت وات لێ ئەکات کاسەهاوسێیەکی بۆ ببەیت و بیرێکی لێ بکەیتەوە.
بەم شێوەیە خۆت پۆشتە ئەکەیتەوە بەم جۆرە لیباسی بێ خەیاڵی کە پێشتر لەبەرتدابوو وچڵکی لێنیشتبوو (لە بیرت کردبوو کە برسێتی چەندە ناخۆشە) دادەکەنیت و دەیشۆری و خاوێنی دەکەیتەوە وەکو لیباسەکانی بەرمان، کە چڵکنن دوای ئەوەی دەیشۆرین خاوێن و جوان دەبێتەوە ولە بەری ئەکەینەوە.
مامۆستا مەحوی1 ئەفەرموێت:
سەر کە جۆشێکی نەبێ، من زرکە تاڵم بۆ چیە!
دڵ کە هۆشێکی نەبێ شیشەی بەتاڵم بۆ چیە!
ئێمە لەم دێڕەدا جێگەی جۆش و هۆش جێبەجێ ئەکەین و دەڵێین:
سەر کە هۆشێکی نەبێ من زگرگە تاڵم بۆ چییە
دڵ کە جۆشێکی نەبێ شیشەی بەتاڵم بۆ چییە
سەری بێهۆش وەکو لەشی بێپۆشاک وایە ئەقڵانیەت و هۆش پۆشاکی سەرە و سەریش جێگای مێشکە و ئەگەر هۆشی ئەقڵی تێنەچوو پۆشتە نابێتەوە.
هەموو گیانلەبەرێک سەری هەیە و لە سەریشیدا مێشک هەیە بەڵام پۆشتەی نەکردۆ‌تەوە؛ ئەوە ئەقڵ و هۆشە کە چووە سەرەوە و خەمی دراوسێکەی بە بیرتا دێنێتەوە، یانی پۆشتەی دەکاتەوە.
لە جێگەیەکی تردا مامۆستا قانع لە شیعری [قانع و سەریدا[1]] ئەفەرمووێ:
سەرێ نەزانێ سەرداری چۆنە
تێر بێ و نەزانێ هەژاری چۆنە
هەر گیز نەیدیبێ خەمباری چۆنە
مەس بێ و نەزانێ هوشیاری چۆنە
لە خوا ئەخوازم کە بە بڕین چێ
تا دوا هەناسەی بە زارو شین چێ
سەرێ لە وەسواس مەینەت ئازاد بێ
بە ملهوڕیی خۆی،تەواو دڵشاد بێ
ئەو بە مرادبێ و خەڵک بێ مراد بێ
ئەو سەرە ئەگەر کەللەی فەرهاد بێ
لە خوا ئەخوازم کە بە بڕین چێ
تا دوا هەناسەی بەزارو شین چێ
سەرێ نەنواڕێ بۆ دەور و پشتی
قەت تێ نەکۆشێ بۆسوودی گشتی
گاڵ هەڵنەوەرێ لە درزی مشتی
دۆشەک ڕابخا و،شان لەسەر پشتی
لەخوا ئەخوازم کەبە بڕین چێ
تادوا هەناسەی بەزار و شین چێ
سەرێ پڕ لەگڕ ، وەک تەنوور نەبێ
پڕ لە مێشکی ڕوون وەک بلور نەبێ
لەخۆ پەسەندی تەواو دوور نەبێ
ڕۆژی تەنگانە تەواو سوور نەبێ
لەخوا ئەخوازم کەبە بڕین چێ
تا دوا هەناسەی بەزار و شین چێ
سەرێ سەراسێ نەگرێ بۆ وڵات
هاواری لێ کەی نەگاتە فریات
پەژارەی نەبێ بۆ بێ دەسەڵات
بەکەس نەبەخشێ پیاوەتی وخەڵات
لەخوا ئەخوازم کەبە بڕین چێ
تادوا هەناسەی بەزارو شین چێ
سەرێ بەبێ خەم چێتە سەر سەرین
دوو گوێی خۆی کەڕکا لە شین و گرین
جارێک نەیەتە سەر ئاهو ناڵین
هیچ خەمخۆر نەبێ، بۆ دەستەی بێ تین
لەخوا ئەخوازم کەبە بڕین چێ
تا دوا هەناسەی بەزارو شین چێ
ئەو سەرە وەکو سەری مریشکێکە کە چواردەورەکەی هەموو لە عەزاب و سەربڕین دایەو ئەو داناچڵەکێت چونکە پۆشتە نەبۆ‌تەوە با ئەو سەریشە هەر بە بڕین چێ.
لە دێڕی دووەمی شیعرەکەی مامۆستا مەحوی دا کە کەمێک گۆڕانکاریمان تێداکرد ئەفەرمووێت:
سەر کە هۆشێکی نەبێ من زگرگە تاڵم بۆ چییە
دڵ کە جۆشێکی نەبێ شیشەی بەتاڵم بۆ چییە
یانی: ئەگەر شووشە عەترێ بۆنی عەتری لێنەیەت یان عەتری تێدا نەبێت کەس هەڵیناگرێت.
دڵێکیش کە هەست و ڕەحم و بەزەیی و دڵسۆزی تێدانەبێت شووشەی بەتاڵە دڵسۆزی و ڕەحم و بەزەیی پۆشاکی دڵە، دڵ بە ئەوەوە بۆنخۆش و پۆشتە دەبێتەوە.
وەک مامۆستا قانع لە شیعری[ قانع و دڵیدا[2]] ئەفەرمووێت:
دڵێ نەناڵێ بۆ هیچ نەخۆشێ
ئازاری نەبێ بۆ هیچ پەرۆشێ
هەربۆ ئارەزووی خۆی تێ بکۆشێ
بۆ زامێکی هۆز، زووخێ نەنۆشێ
یاخوا ئەو دڵە هەر ئاوارەبێ
بە تیغی دوژمن پارە پارە بێ
دڵێ ژان نەکا بۆ ژانی هاوسێ
لەبەر فیزکردن هیچ کەس نەناسێ
نەبیسێ ناڵەی کوێر و کەساسێ
توخوا ئەو دڵە بۆ هەر نەماسێ
یاخوا ئەو دڵە هەر ئاوارە بێ
بە تێغی دوژمن پارە پارە بێ
دڵێ بچێتە سەر شەربەتی ئاڵ
بەبیریا نەیەتت خەم دەرهاوسێ ماڵ
ئەو بیرە بخواو منیش ئاوی کاڵ
ئەو گەنم بخواو منیش گاڵی تاڵ
یاخوا ئەو دڵە هەر ئاوارە بێ
بە تێغی دوژمن پارە پارە بێ
من وا دەزانم مرۆڤەکان دەبێت خۆیان پۆشتە بکەنەوە بە:
- پۆشتەیی لەش: بە جل و بەرگی فەرهەنگی خۆیان
- پۆشتەیی ئەقڵ: بە عیلم و زانیاری
- پۆشتەیی دڵ: بە دڵسۆزی و میهرەبانی
یەکێک لە ڕێگەکانی تاقیکردنەوەو وەرزشکردنی ئەم شتە رۆژووگرتنە کە زۆرینەی روانگە مەعنەوی و ئاینییەکاندا.
چونکە لە ڕۆژودا دڵ دائەچڵەکێت و گوێ دائەچڵەکێت و ئەقڵ دائەچڵەکێت ئەم داچڵەکانەش ئەگەر خاوەنی هەبێت و بەخێوی بکات دەیکاتە وریایی و پۆشتەیی.
[1] کتێبی شاخی هەورامان (١٨٩٨-١٩٦٠)
[5]کتێبی شاخی هەورامان (١٨٩٨-١٩٦٠)
240328085601.jpg)
240328085613.jpg)
